ĐẶC ĐIỂM, ĐỜI SỐNG VÀ CHỦNG LOẠI RẮN

Theo phân loại động vật học, rắn thuộc bộ Có vảy (Squamata), bộ phụ Rắn (Serpentes), xuất hiện từ giữa kỷ Kreta cách đây 200 triệu năm. Hiện nay, họ hàng nhà rắn trên thế giới khá đông, gồm khoảng 3.000 loài, trong đó có 300 loài rắn độc, 50 loài rắn biển (ở Việt Nam có 140 loài với 32 loài là rắn độc, 13 loài rắn biển). Chúng sống ở hầu hết các vùng sinh thái khác nhau của Trái Đất, nhưng tập trung nhiều tại miền nhiệt đới châu Á, châu Phi, Nam Mỹ.

Rắn là động vật bò sát không chân, đầu nhỏ, mình tròn thon dài phủ một lớp vảy cứng. Lưỡi mảnh, thường chẻ đôi và thè ra, là cơ quan xúc giác nhạy cảm. Mi mắt bất động gắn liền với nhau và trong suốt. Kích thước các loài rắn rất khác biệt: lớn nhất là trăn mắt võng, trăn nước, dài tới 10-12 m, nặng tới hàng trăm kilogam, nhỏ nhất là loài rắn kim Nam Mỹ - chỉ dài 11,9 cm.

Đa số rắn sống trên cạn, một số loài sống dưới nước hoặc trên cây. Chúng đều bò, leo trèo và bơi giỏi do có các đốt xương sống đồng nhất, xương sườn và cơ sườn đều cử động được dựa trên hệ vảy bụng - hệ này cũng chuyển động theo hình sóng từ phía đầu đẩy về phía sau, khiến rắn có thể di chuyển linh hoạt, dễ dàng. Tốc độ trườn trung bình của rắn khoảng 1-4 km/giờ, nhưng loài rắn mamba xanh đen châu Phi có thể đạt tới vận tốc 32 km/giờ.

Các loài rắn thường ăn động vật nhỏ, cũng có loài ăn thực vật và đặc biệt có loài chỉ ăn các loài rắn khác! Nhờ xương hàm mang nhiều khớp động và dây chằng cực kỳ đàn hồi nên rắn có thể há miệng rất to, nuốt được những con mồi lớn gấp 2-3 lần khối lượng cơ thể mình. Nhà sinh vật học Angel theo dõi trong 1 năm thấy một con trăn mốc dài 6 m ăn 30 bữa gồm tổng cộng 16 con dê và 17 con vịt, một con rắn nước dài 90 cm ăn 40 bữa gồm 200 con cá. Ham ăn nhưng cũng rất giỏi nhịn. Trăn mắt võng nhịn ăn tới 30 tháng mới chết. Thời gian chịu đói cực đại của rắn sọc dài là 660 ngày, rắn đuôi kêu 630 ngày, rắn lục rousell 355 ngày, rắn nước khoang cổ 216 ngày…

Rắn sống riêng lẻ, thường chỉ cặp đôi vào mùa sinh sản. Rắn cái động dục tiết ra một chất có mùi đặc biệt để dẫn dụ rắn đực tìm đến. Trừ rất ít loài rắn nước và rắn biển đẻ con, hầu hết các loài rắn đều đẻ trứng với mức mỗi năm một vài lứa, mỗi lứa trung bình 1-20 trứng. Trứng nở tự nhiên hoặc do ấp và rắn non tự lập từ rất sớm. Hàng năm, rắn nhiều lần lột xác - một hình thức vệ sinh thân thể, đồng thời làm cho rắn lớn lên, chứ không phải làm cho rắn trẻ lại hay trường thọ như nhiều người lầm tưởng. So trong thế giới động vật, rắn có tuổi thọ vừa phải - cao nhất là rắn hổ mang trắng đen cũng chỉ sống tới 29 năm. Kỷ lục sống lâu thuộc về một con trăn đã chết già tại vườn thú New York (Mỹ) tháng 4/1977: hưởng dương 40 năm 3 tháng 14 ngày.

RẮN TRONG QUAN NIỆM VÀ VĂN HÓA

Từ xa xưa, rắn đã có quan hệ với cuộc sống loài người và những quan hệ đó luôn phát triển, đa dạng hóa. Con rắn đi vào cả các sinh hoạt vật chất lẫn tinh thần của con người như một đối tượng phổ biến, có ảnh hưởng quan trọng. Rắn được nhiều dân tộc sùng bái. Họ thờ phụng rắn với tư cách vị thần cổ nhất góp phần tạo ra những bản nguyên thế giới: nước, lửa, đất và không khí. Hình ảnh con rắn ngậm đuôi mình thành một vòng tròn tượng trưng cho vũ trụ vĩnh hằng, cho sự luân chuyển không ngừng giữa cõi sống và cõi chết, ánh sáng và bóng tối.

Ở nhiều nơi, rắn là hiện thân của may mắn, hạnh phúc. Tại phương Tây, mơ thấy rắn hoặc đi đường gặp rắn là điềm may hoặc gặp được người đang cần tìm. Ở Italia, biểu tượng Genius - tức thần Hộ mệnh - là một con rắn. Một số dân tộc Đông Nam Á, Bắc Phi và Nam Mỹ thì rước rắn trong các cuộc tế lễ giải hạn cầu mưa. Trên toàn bộ nước Hy Lạp, theo phong tục cổ truyền, người ta rưới sữa lên các nấm mộ để linh hồn người chết được vinh hạnh hóa kiếp thành rắn. Biểu tượng của ngành y học thế giới và của sự hồi sinh là một con rắn đang nhả nọc…

Rắn cũng được coi là cội nguồn sự sống. Người Chaldéens chỉ có một từ để chỉ chung cả cuộc sống và con rắn. Tương tự như vậy, trong tiếng Arập, rắn là el-hayyah, còn cuộc sống là el-hayat. Rắn đi kèm hình ảnh của tất cả các nữ thần lớn, các vị thánh mẫu: từ Đức Bà Maria (mẹ Chúa Jesus) với con rắn quấn bên chân đến Nữ thần Isis mang trên trán con rắn hổ mang đế vương, tượng trưng cho quyền lực tối cao, cho tri thức và tuổi thanh xuân. Là động lực sống, rắn là chủ tể của phụ nữ và khả năng sinh sản. Tại vùng Tchokwé (Angola), rắn bằng gỗ được đặt dưới gầm giường cưới để đảm bảo khả năng thụ thai của người vợ. Ở Ấn Độ, phụ nữ nào muốn có con thì phải nhận một rắn hổ mang làm con nuôi. Dân Tupu - Guarani (Brazil) thì vẫn duy trì tục lệ cầm rắn quệt vào háng người đàn bà vô sinh để họ trở nên mắn đẻ. Nhiều nơi quan niệm rắn giữ linh hồn trẻ con và phân phát cho loài người lần lượt theo nhu cầu của họ. Tại miền Trung Australia, người ta cho rằng có 2 con rắn tổ liên tục bò khắp mặt đất và cứ mỗi lần dừng, lại nhả ra các maiaurli - linh hồn trẻ con. Còn dân Togo thì tin có một con rắn khổng lồ sống trong một cái ao nông thôn, lấy trẻ con từ tay Thượng đế rồi mang về thành phố!

Trên toàn thế giới, rắn là đối tượng phổ biến của các loại hình văn hóa nghệ thuật truyền thống và hiện đại. Sự nhanh nhẹn, uyển chuyển, độ tinh khôn, trạng thái quấn cuộn, dải lưỡi, nọc độc, cặp mắt, cái đuôi rắn… trở thành nền tảng xuất phát của nhiều câu thành ngữ, tục ngữ, châm ngôn thâm thúy - thực sự là tinh hoa của xử thế và nghệ thuật. Rắn là đối tượng trung tâm của nhiều truyền thuyết, huyền thoại gần gũi hoặc kỳ vĩ, được tạo dựng và tồn tại sâu đậm trong tâm trí con người qua hàng ngàn năm. Trong kho tàng truyện cổ tích, truyện dân gian, truyện ngụ ngôn… thế giới cũng gặp một lượng lớn truyện có nhân vật chính là rắn (hoặc cặp nhân vật chính rắn - cá, rắn - ếch, rắn - chim, rắn - chuột, rắn - cáo, rắn - người). Vẻ độc đáo, linh động, mềm mại mà gọn, khỏe của rắn là đề tài hấp dẫn xưa nay của nhiều ngành mỹ thuật: hội họa, đúc nặn, điêu khắc, nhiếp ảnh… Tại Nhật Bản, có thời vẽ rắn được nâng lên thành một trường phái hội họa. Còn ở Trung Quốc, Ấn Độ, Indonesia, Mexico, cũng có không ít họa sĩ chuyên vẽ về rắn và những nghệ nhân chuyên nặn, đúc, khắc, tạc tượng rắn. Nhiều nước có những làng rắn đặc sắc với các lễ hội rắn tưng bừng được tổ chức thường xuyên. Dân Ấn Độ còn long trọng dành cho rắn một ngày Tết đặc biệt vào tháng 8 hàng năm.

Tuy nhiên, do lối sống lẩn lút, thái độ vờ vĩnh và tinh ranh cùng nọc độc nguy hiểm mà ở nhiều nơi, rắn bị ác cảm, bị coi là tiêu biểu cho bóng tối, phản bội, đểu cáng, chết chóc. Tại Thái Lan, người ta coi nó là con vật báo điều dữ. Còn đối với dân Celtes, rắn là hiện thân của sự bất trắc, không đáng tin tưởng. Đạo Phật thì cho rằng rắn và mèo là hình ảnh tội lỗi, của sự lạm dụng những phúc lợi ở thế gian này. Đó cũng là 2 con vật duy nhất không mảy may xúc động trước sự từ trần của Đức Phật. Người Chile lại coi rắn như nhân viên mẫn cán của cõi âm phủ.

VAI TRÒ, GIÁ TRỊ VÀ TÁC DỤNG CỦA RẮN

Nếu về mặt văn hóa và quan niệm, rắn vừa tốt vừa xấu thì về mặt giá trị thực tiễn (nhất là giá trị kinh tế) đối với con người, rắn rất tích cực. Do mồi ăn đa số là những động vật nhỏ, rắn có tác dụng chọn lọc tự nhiên, cân bằng sinh thái, đồng thời giúp con người diệt trừ nhiều loài gặm nhấm, sâu bọ, côn trùng nguy hiểm. Một con rắn trung bình mỗi năm ăn 250-400 con chuột, một đời rắn có thể tiêu diệt hàng ngàn, hàng vạn con chuột. Thịt rắn là món đặc sản vì nạc, ngon, bổ, mùi vị lạ. Da rắn dai bền, mềm mịn, thường có hoa văn, dùng may mũ, áo, làm ví, thắt lưng… rất đẹp và sang. Mỗi năm, Nigeria xuất khẩu 70 tấn da rắn thuộc, còn Ấn Độ xuất tới khoảng 2 triệu bộ da rắn! Nhiều loài rắn được nuôi để làm cảnh, dự báo thiên tai hoặc phục vụ thí nghiệm khoa học. Do nhanh nhẹn, thông minh và có thể dạy bảo, rắn (nhất là trăn) còn được huấn luyện làm vệ sĩ, làm xiếc, chăn gia cầm gia súc, phát hiện chất độc, ma túy và hàng lậu… Trò điều khiển múa rắn bằng kèn sáo của các nghệ nhân Ấn Độ đã nổi tiếng khắp thế giới.

Tác dụng dược liệu của rắn thật tuyệt. Tất cả các bộ phận cơ thể rắn đều có thể trở thành những vị thuốc quý. Thịt rắn chữa các bệnh thần kinh, đau nhức, tê liệt, kinh phong, co giật, lở loét, mụn nhọt. Mỡ rắn dùng bôi xoa làm chóng lên da non, chữa bỏng lửa, chốc đầu. Máu rắn trị chứng khô khớp, nhức mỏi, đau lưng. Mật rắn chống viêm, chữa đau sưng, thấp khớp, ra mồ hôi trộm, hen suyễn, nóng sốt, nhức đầu kinh niên. Nọc rắn chữa phong (hủi, cùi), ung thư, động kinh, đau ngực, đau cơ, viêm dây thần kinh, viêm khớp. Xác rắn lột là thuốc sát trùng và trị tổ đỉa, ghẻ lở, thối tai, đau họng, trẻ em động kinh co giật. Cao rắn, rượu rắn giúp tăng cường sinh lực, chữa tê thấp, đau nhức gân - cơ - xương - khớp… Thuốc Tây bào chế từ rắn còn có công hiệu mạnh hơn và rộng hơn.

Dù chỉ chiếm 1 phần 10 trong tổng số loài rắn, nhưng rắn độc lại được đặc biệt quan tâm. Chúng khác rắn lành ở chỗ có tuyến nọc độc hai bên má dẫn ra răng nanh và dùng nọc làm vũ khí lợi hại. Độc tính nọc rắn rất cao: 1 g nọc hổ mang có thể giết chết cả đàn ngựa nặng 20 tấn hoặc 167 người (mỗi người nặng 60 kg). Nọc rắn taipan sống ở Australia còn độc hơn nọc hổ mang tới 191 lần! Mỗi năm, trên thế giới có hơn 1 triệu người bị rắn cắn, trong đó khoảng 35.000 người chết vì nọc độc (riêng Ấn Độ 20.000 người). Tuy nguy hiểm nhưng nọc rắn chữa được nhiều bệnh nan y và dùng làm chất đặc chủng trong thí nghiệm khoa học, nên rất quý và đắt.

Con người nhận thức và biết khai thác những giá trị của rắn từ rất sớm. Hầu hết các nước đều nuôi rắn và hơn 50 nước hiện nay có trại rắn quy mô quốc gia. Lớn nhất phải kể đến Viện Butantan (Brazil) được thành lập từ năm 1899, đang nuôi dưỡng, nghiên cứu và khai thác hàng chục vạn con rắn.

Do môi trường sống thu hẹp và bị săn bắt ráo riết, cả số lượng và chủng loại rắn đều giảm sút nghiêm trọng. Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên (WWF) đã phải lên tiếng báo động, đưa nhiều loài rắn vào sách đỏ và đề ra những biện pháp cứu vãn. Trong tương lai, chúng ta cần nhìn nhận đúng đắn, toàn diện, có trách nhiệm hơn để bảo vệ, phát triển loài vật độc đáo, hữu ích này.

                                                                                   KỲ HOA. (Ảnh minh họa: Internet)